Големи сипаници, Викинги и заштита од тероризам: Дали сме во опасност од одамна победена болест?
Во февруари 1972 година, во село близу Ораховац, Ибрахим Хоти се тресел над шпоретот. Поминале околу две недели откако се вратил од аџилак, и се чувствувал лошо поради треската. Неколку дена подоцна се чувствувал подобро. Закрепнал без видливи промени на кожата и продолжил со своите секојдневни активности. Заразната болест што ја добил во чаршијата во Багдад, и прележал без последици, ќе биде пренесена на 174 лица и ќе однесе 35 животи.
Додека лекарите утврдиле дека Хоти преживеал поблага форма на сипаници, вирусно заболување кое убива 20 до 50% од заразените, за Југославија било предоцна. Земјата се најде среде епидемија, за време на која беа ставени во карантин 16.000 луѓе. Починатите биле погребани во метални ковчези, нивните семејства, кои биле изолирани, не биле информирани за тоа и започнала програма за масовна вакцинација. Во време на голема опасност, јавното здравство стана поважно од индивидуалните човекови права.
Загриженоста беше оправдана. Вариолата е популарно наречена големи сипаници и е далеку поопасно отколку што може да се претпостави врз основа на клиничката слика на Хоти. Фазата пред исип започнува нагло, со симптоми слични на грип. Наскоро, на кожата се појавуваат дамки, кои се претваат во гнојни плускавци на телото. Потешката форма вклучува надворешно и внатрешно крварење. Латиф Мамџиќ, кој се занимавал со сипаници за време на средбата со Хоти во Џаковица, починал од сето погоре на 29-годишна возраст.
Вариолата ги зафаќала луѓето последните неколку милениуми, а веројатно и многу подолго. Само во минатиот век, од неа умреле повеќе од 300 милиони луѓе. Денес тоа е минатото. Благодарение на успешната програма за вакцинирање, започната од Светската здравствена организација, вирусот беше искорен во природата во 1980 година. И покрај тоа, не престанува да го привлекува вниманието на научниците.
Новата студија за сипаници беше претставена неодамна на веб-страницата на списанието „Nature“, истакнувајќи ја важноста на ДНК-анализата. Во 2016 година, научниците беа во можност да го изолираат ДНК-ланецот на вирусот од остатоците на литванска мумија, дете кое починало во 17 век. Тоа беше прва потврда на сипаници од минатото, која не се засноваше на видливите остатоци од траги на болеста на телото. Датумот сега може да се премести понатаму, бидејќи новите скелетни анализи потврдуваат дека големите сипаници ги напаѓале жителите на Европа од 600 до 1050 година.
Собраните податоци им овозможија на научниците скоро целосно да го реконструираат геномот на средновековната сипаница, која се ширела низ Скандинавија, Русија и Велика Британија. Кога го споредија со денешниот, дојдоа до изненадувачко откритие – вирусот на старите сипаници не е директен предок на вирусот што го победивме во 20 век. „Тоа е посебна еволутивна траекторија што во еден момент стана изумрена и, колку што знаеме, повеќе не е присутна“, рече еволутивниот генетичар Мартин Сикора, еден од истражувачите на проектот.
Некои научници веруваат дека разликите помеѓу поранешниот и сегашниот геном на сипаници е доволно голем за да обезбеди сосема друга клиничка слика. Можно е Викинзите на мерно да се заболувале од сипаници на начин што не би го препознале, слично како благиот одговор на Хоти на болеста, најверојатно заради вакцинацијата, не беше препознат навреме во Југославија. „Не можеме да бидеме сигурни, но има добар аргумент дека големите сипаници биле ендемични и благи пред 17 век“, рече биологот Тери Џонс.
Само во светот се регистрирани околу 200 поранешни патогени, па заклучоците за многу болести се сè уште ограничени. Што повеќе се гледа низ минатото, толку е поголем ризикот од погрешно толкување заради редок образец. Сепак, дури и во такви околности, можеме да добиеме вредни информации, а сè повеќе научници тврдат дека големите сипаници со текот на времето станале смртоносни. „Многу е тешко да се предвиди еволуцијата на вирусот, но ако знаеме од порано, добиваме подобра претстава за нејзините можни варијации“, рече вирологот Лас Винер од Универзитетот во Копенхаген.
Стравот од нови варијации на сипаници сè уште постои. Вирусот моментално се чува на две локации, во лаборатории во Атланта (Џорџија, САД) и Колцов (Свердловск, Русија). Пред да биде истребен во природата, тој покажа можност за бегство и остави горко предупредување за човештвото.
Четириесетгодишната Џенет Паркер, фотограф на Медицинскиот факултет во Бирмингем, е последната жртва на сипаници. Во 1978 година работеше на спратот над лабораторијата за вирусологија. Не е утврдено како таа се заразила, но се сомневало дека вирусот до неа стигнал преку цевките за вентилација. Кога Паркер се разболела и починала еден месец подоцна, биле воведени ригорозни анти-епидемични мерки. Нејзиното тело било кремирано, одделот каде лежела бил запечатен пет години, 260 лица биле ставени во карантин, а уште 500 во куќен притвор. Ја заразила нејзината мајка, која преживеала, а професорот по вирологија се чувствувал одговорен и се самоубил.
Кај невакцинираната популација, носителот на сипаници обично инфицира од пет до шест лица. Случаите од Југославија исто така покажаа исклучоци од тоа правило. Пред да умре поради крварење, на пример, дури 38 лица добиле сипаница од Латиф Мумџиќ. Покрај опасноста од бегство од лабораторијата, вирус со таков потенцијал лесно може да се користи како биолошко оружје.
Во книгата Variola vera (Heliks, 2017), д-р Зоран Радовановиќ посочува дека за опасноста од злоупотреба на сипаници се размислува веќе долго време. Пред повеќе од десет години, Светската здравствена организација имаше залихи од 60 милиони вакцини и план да го зголеми тој број на 200 милиони. Многу земји вакцинираат војници, здравствени работници и вработени на работни места важни за функционирањето на државата против сипаници.
Падот на Советскиот Сојуз и зголемениот број терористички напади донесоа дополнителни стравувања. Постои оправдана можност вирусот, покрај двете споменати лаборатории, да се зачува и на други места во светот. Во време на советската несигурност, научниците се бореа да преживеат. Прашање е дали тие ја искористија можноста и продадоа големи сипаници на заинтересираните страни. На крајот на 1990-тите, руските бегалци дадоа информации дека се чуваат во две тајни сибирски лаборатории, кои имаа можност да произведуваат „тон вируси“ месечно.
Како и да е, уништувањето на последните остатоци од сипаници полека го губи значењето. Зачувувањето на вирусот е важно заради новите истражувања. Ако терористичка организација препознае моќно оружје во сипаниците, нема да има никаква гаранција дека ќе избегне да се разболи популацијата на својата територија. Корона вирусот е најдобриот показател за тоа колку е поврзан светот. Од друга страна, сипаници може да се реконструираат денес со генетско инженерство, а на терористите повеќе не им треба „оригиналот“. „Останува да бидеме подготвени за вакви изненадувања“, напиша д-р Радовановиќ.